سازمانهای غیردولتی (NGO) بخش پویا و متنوعی را تشکیل می‌دهند که نقش مهمی در شکل‌دهی چشم‌انداز ابتکارات اجتماعی، زیست‌محیطی و بشردوستانه در سطح جهانی ایفا می‌کنند.
مفهوم و تعریف سازمان مردم نهاد (NGO)
سازمان مردم نهاد (سمن) یا NGO (Non-Governmental Organization) سازمانهای غیردولتی، مستقل و غیر انتفاعی هستند که بدون کنترل دولت فعالیت می‌کنند و اغلب توسط افراد یا گروه‌هایی از افراد با علایق و اهداف مشترک برای رسیدگی به مسائل اجتماعی، زیست محیطی یا بشردوستانه تشکیل می شوند.
سازمان های مردم نهاد می توانند در زمینه های تمرکز خود از جمله حقوق بشر، آموزش، مراقبت های بهداشتی، حفاظت از محیط زیست و موارد دیگر متفاوت باشند. سازمانهای غیردولتی با ارائه خدمات، حمایت از تغییر سیاست‌ها و تلاش برای مقابله با چالش‌های مختلف اجتماعی و زیست‌محیطی، نقش مهمی در پر کردن شکاف‌های موجود در جامعه ایفا می‌کنند. واژه سمن، واژه‌ای است که در ایران به اختصار جایگزین سازمان مردم نهاد استفاده می‌شود.
جایگاه سازمان مردم نهاد NGO در قانون اساسی
در ایران ماده ۵۸۴ قانون تجارت را می توان اولین مقرره صریح درخصوص این سازمانها محسوب نمود. دراین ماده به تشکیلات وموسسات دارای مقاصد غیرتجارتی اشاره نموده و ماده ۵۸۵ نیز شرایط ثبت موسسات وتشکیلات مذکور را به نظام نامه وزارت عدلیه ارجاع داد.پس از قانون تجارت مصوب ۱۳۱۱، ماده ۱۸۲ قانون برنامه سوم توسعه مصوب ۱۷/۱/۱۳۷۹ به سازمان های غیردولتی پرداخت تا اینکه اولین آیین نامه تأسیس و فعالیت سازمانهای غیردولتی در تاریخ ۲۵/۱۰/۱۳۸۱به تصویب هیأت وزیران رسید. آیین نامه مذکور درسال ۸۲ اصلاح و درتاریخ ۲۹/۳/۸۴(بنا به پیشنهاد مورخ ۸/۵/۸۳ وزارت اطلاعات) ازنو تصویب شد. پس از آن نیز آیین نامه اجرایی تأسیس وفعالیت سازمانهای مردم نهاد در تاریخ ۸/۵/۸۴ به تصویب هیأت وزیران رسید وهم اکنون مورد اجرا قرار می گیرد.
نقش و اهمیت سازمان های مردم نهاد در جامعه
سازمان های غیردولتی (NGO) نقش مهم و چندوجهی در جامعه ایفا می کنند. مشارکت‌های آنها طیف وسیعی از حوزه‌ها را در بر می‌گیرد و کارشان اغلب با تعهد به پرداختن به مسائل اجتماعی، زیست‌محیطی و بشردوستانه هدایت می‌شود. برخی از نقش های کلیدی که سازمان های غیردولتی در جامعه ایفا می کنند به شرح زیر است:
- ارائه خدمات: سازمان های غیردولتی اغلب خدمات ضروری را در زمینه هایی مانند مراقبت های بهداشتی، آموزش، کاهش فقر و توسعه جامعه ارائه می دهند. آنها ممکن است مدارس، کلینیک ها و سایر امکانات را برای رفع نیازهای جمعیت حاشیه نشین یا محروم ایجاد و اداره کنند.
- حمایت و آگاهی: سازمانهای غیردولتی به عنوان مدافع دلایل مختلف عمل می کنند و آگاهی را در مورد مسائل اجتماعی، زیست محیطی و حقوق بشر افزایش می دهند. آنها در کمپین‌ها شرکت می‌کنند، برای تغییر سیاست‌ها لابی می‌کنند و برای شکل‌دهی افکار عمومی برای ارتقای نتایج مثبت اجتماعی کار می‌کنند.
- کمک های بشردوستانه: در طول بحران هایی مانند بلایای طبیعی، درگیری ها یا بیماری‌های همه گیر، سازمانهای غیردولتی اغلب در خط مقدم ارائه کمک های بشردوستانه هستند. آنها کمک های اضطراری، از جمله غذا، سرپناه، مراقبت های بهداشتی و سایر خدمات ضروری را به جوامع آسیب دیده ارائه می کنند.
- ظرفیت سازی: سازمان های غیردولتی در فعالیت هایی شرکت می کنند که قابلیت های افراد و جوامع را افزایش می‌دهد. این ممکن است شامل ارائه آموزش و توانمندسازی افراد برای بهبود زندگی خود و رسیدگی به چالش‌های محلی باشد.
- تحقیق و جمع آوری داده ها: سازمانهای غیردولتی با انجام تحقیقات و جمع آوری داده ها در مورد موضوعات مختلف به تولید دانش کمک می کنند. این اطلاعات برای درک مشکلات، تدوین راه حل های موثر و حمایت از سیاست های مبتنی بر شواهد ارزشمند است.
- حفاظت از محیط زیست: بسیاری از سازمان های غیردولتی بر مسائل زیست محیطی تمرکز می کنند، برای حفاظت از منابع طبیعی، ترویج شیوه‌های پایدار و رسیدگی به تغییرات آب و هوا تلاش می کنند. آنها اغلب با جوامع، دولت ها و سایر ذینفعان برای دستیابی به این اهداف همکاری می کنند.
- حمایت از حقوق بشر: سازمان های غیردولتی نقش مهمی در ارتقا و حمایت از حقوق بشر دارند. آنها نقض حقوق بشر را رصد می کنند، از قربانیان حمایت می کنند و از تغییرات قانونی و سیاستی حمایت می کنند تا از رعایت و تحقق حقوق بشر در سطوح محلی، ملی و بین المللی اطمینان حاصل کنند.
- عدالت و برابری اجتماعی: سازمان های غیردولتی با پرداختن به مسائل نابرابری، تبعیض و بی عدالتی در جهت تقویت جامعه ای عادلانه تر تلاش می کنند. آنها تلاش می کنند تا با حمایت از سیاست ها و اقدامات منصفانه، تغییرات اجتماعی مثبت ایجاد کنند.
- همکاری جهانی: سازمان های غیردولتی اغلب در سراسر مرزها برای رسیدگی به چالش های جهانی همکاری می کنند. آنها با سازمانهای بین‌المللی، دولت‌ها و سایر ذینفعان برای یافتن راه‌حل‌های جمعی برای مسائلی مانند فقر، بیماری و نابرابری همکاری می‌کنند.
- نوآوری و آزمایش: NGOها می توانند انعطاف پذیرتر و نوآورتر از نهادهای دولتی باشند. آنها اغلب پیشگام رویکردهای جدید و پروژه‌های آزمایشی هستند، راه‌حل‌های نوآورانه را برای مشکلات اجتماعی آزمایش می‌کنند و نشان می‌دهند که قبل از اینکه این ایده‌ها توسط دولت‌ها یا سازمانهای بزرگ‌تر پیاده شوند، چه کار می‌کنند.
نقش های متنوع سازمان های غیردولتی به طور قابل توجهی به رفاه جوامع کمک می کند و به حل چالش های پیچیده ای کمک می کند که ممکن است به طور کامل توسط دولت ها یا بخش خصوصی به تنهایی قابل حل نباشد.
انواع سازمان های مردم نهاد
سازمانهای غیردولتی (NGO) را می‌توان بر اساس مأموریت، حوزه‌های تمرکز و ویژگی‌های عملیاتی به انواع مختلفی دسته‌بندی کرد. در اینجا برخی از انواع متداول NGO ها آورده شده است:
- سازمانهای غیردولتی مطالبه‌گر: این سازمان ها بر ترویج یک هدف خاص یا حمایت از مسائل اجتماعی، زیست محیطی یا حقوق بشری خاص تمرکز می کنند. آنها برای تأثیرگذاری بر افکار عمومی، لابی کردن برای تغییر سیاست ها و افزایش آگاهی در مورد هدف انتخابی خود کار می کنند.
- سازمان های غیر دولتی خدماتی: سازمان های غیردولتی خدمات گرا به طور مستقیم خدمات را به جوامع در زمینه هایی مانند مراقبت های بهداشتی، آموزشی، مسکن و رفاه اجتماعی ارائه می دهند. آنها اغلب در پروژه های مردمی با هدف بهبود رفاه افراد و جوامع مشارکت دارند.
- سازمانهای غیردولتی زیست‌محیطی: این سازمانهای غیردولتی به حفاظت از محیط زیست، پایداری و رسیدگی به مسائل مربوط به تغییرات آب و هوایی اختصاص دارند. آنها ممکن است در فعالیت هایی مانند حفاظت از حیات وحش، حفاظت از زیستگاه، و ترویج شیوه های دوستدار محیط زیست شرکت کنند.
- سازمان های غیردولتی حقوق بشر: سازمان های این دسته بر ترویج و حمایت از حقوق بشر تمرکز دارند. آنها برای جلوگیری از نقض حقوق بشر، حمایت از قربانیان، و حمایت از تغییرات قانونی و سیاستی برای تضمین حمایت از حقوق و آزادی های اساسی تلاش می کنند.
- سازمان های غیر دولتی توسعه ای: سازمان های غیردولتی توسعه محور بر پروژه های بلندمدت با هدف توسعه اقتصادی و اجتماعی تمرکز می کنند. آنها ممکن است بر روی کاهش فقر، توسعه جامعه و شیوه های اقتصادی پایدار کار کنند.
- سازمانهای غیردولتی بهداشت و سلامت: این سازمانها بر مسائل مربوط به مراقبت‌های بهداشتی، از جمله پیشگیری از بیماری، درمان، و طرح‌های بهداشت عمومی تمرکز می‌کنند. آنها ممکن است کلینیک ها را اداره کنند، خدمات پزشکی ارائه دهند و در برنامه های آموزش بهداشت شرکت کنند.
- سازمان های غیردولتی آموزشی: سازمان های غیردولتی در بخش آموزش بر بهبود دسترسی به آموزش با کیفیت، به ویژه در جوامع محروم تمرکز می کنند. آنها ممکن است مدارس تاسیس کنند، بورسیه تحصیلی ارائه دهند و زیرساخت‌های آموزشی را پشتیبانی کنند.
- سازمان های غیردولتی مذهبی: سازمان های وابسته به نهادهای مذهبی اغلب به فعالیت های خیریه و بشردوستانه می پردازند. آنها ممکن است خدمات اجتماعی، امداد رسانی در بلایای طبیعی و توسعه جامعه را در حالی که به اصول اعتقادی خود پایبند هستند، ارائه دهند.
- سازمان های غیردولتی فعال در تحقیق و سیاست گذاری: این سازمان های غیردولتی بر تولید تحقیق، جمع آوری داده‌ها و تأثیرگذاری بر تصمیمات خط مشی تمرکز می کنند. آنها با ارائه تحلیل ها و توصیه ها در مورد موضوعات مختلف به سیاست گذاری مبتنی بر شواهد کمک می کنند.
- سازمان های غیردولتی بین المللی (INGO): این سازمان های غیردولتی در مقیاس بین المللی فعالیت می کنند و به مسائل جهانی می پردازند و در فراسوی مرزها کمک می کنند. آنها اغلب با دولت ها، سازمان های بین المللی و سازمانهای غیر دولتی محلی برای مقابله با چالش های جهانی همکاری می کنند.
- سازمان های مبتنی بر جامعه محلی( CBO)CBO: ها سازمان های مردمی هستند که در سطح محلی فعالیت می کنند و به مسائل خاص در یک جامعه می پردازند. آنها اغلب درک عمیقی از نیازهای محلی دارند و از نزدیک با اعضای جامعه کار می کنند.
- سازمانهای غیر دولتی دیده بان: این سازمان ها بر فعالیت‌های دولت ها، شرکت ها و سایر نهادها نظارت می کنند تا از شفافیت، پاسخگویی و پایبندی به استانداردهای اخلاقی اطمینان حاصل کنند. آنها ممکن است تخلفات را افشا کنند و از اقدامات اصلاحی حمایت کنند.
این دسته بندی ها منحصر به فرد نیستند و بسیاری از سازمان های غیردولتی در چندین بخش فعالیت می کنند یا ممکن است در طول زمان برای رفع نیازهای در حال تغییر تکامل پیدا کنند. تنوع سازمانهای غیردولتی نشان‌دهنده طیف گسترده‌ای از مسائل اجتماعی است که آنها قصد دارند با آنها مقابله کنند و رویکردهای متنوعی که برای ایجاد تغییرات مثبت اتخاذ می‌کنند.
منابع مالی سازمان مردم نهاد NGO چگونه تأمین می‌شود؟
سازمانهای غیردولتی (NGO) منابع مالی خود را از طریق منابع مختلف تأمین می‌کنند و مکانیسم‌های تأمین مالی خاص می‌تواند بر اساس ماهیت سازمان، مأموریت آن و فعالیت‌هایی که انجام می‌دهد متفاوت باشد. در اینجا روش‌های متداولی وجود دارد که سازمانهای غیردولتی از طریق آن منابع مالی را تضمین می‌کنند:
- کمک های مالی افراد: بسیاری از سازمان های غیردولتی به کمک های اهداکنندگان فردی تکیه می کنند که از هدف آنها حمایت می کنند. این کمک‌ها می‌توانند یک‌بار یا مکرر باشند و اغلب از طریق کمپین‌های جمع‌آوری کمک‌های مالی، پلتفرم‌های آنلاین یا مستقیم جمع‌آوری می‌شوند.
- کمک های مالی از بنیادها: سازمان های غیردولتی اغلب به دنبال کمک های مالی از بنیادهای خصوصی، ملی و بین‌المللی هستند. این بنیادها ممکن است حوزه‌های تمرکز یا مأموریت‌های خاصی داشته باشند که با اهداف سازمان غیردولتی همسو باشد. کمک های مالی می تواند از پروژه های خاص، هزینه های عملیاتی یا طرح های ظرفیت سازی حمایت کند.
- اسپانسر حقوقی: برخی از سازمان های غیردولتی برای حمایت مالی با شرکت ها همکاری می کنند. حامیان شرکتی ممکن است در ازای دیده شدن، شناسایی یا ارتباط با هدف سازمان غیردولتی، بودجه، کمک های غیر نقدی یا منابعی را ارائه کنند.
- کمک های مالی و قراردادهای دولتی: سازمانهای غیردولتی ممکن است از سازمان های دولتی برای پروژه ها یا برنامه‌های خاص بودجه دریافت کنند. این بودجه می‌تواند از سوی دولت‌های محلی، ملی یا بین‌المللی تامین شود و ممکن است از طریق فرآیندهای مختلف اعطا شود.
- سازمان های بین المللی: سازمان های غیردولتی که روی مسائل جهانی کار می کنند اغلب از سازمان های بین المللی مانند سازمان ملل متحد، بانک جهانی یا بانک های توسعه منطقه ای کمک مالی دریافت می کنند. این وجوه ممکن است به سمت پروژه‌ها یا ابتکارات خاصی در راستای اهداف سازمان بین‌المللی هدایت شود.
- حق عضویت: برخی از NGOها مدل عضویت دارند که در آن افراد یا سازمانها برای عضویت حق عضویت پرداخت می‌کنند. این پرداخت‌ها به تأمین مالی کلی سازمان کمک می کند و ممکن است مزایا یا امتیازات خاصی را برای اعضا فراهم کند.
- رویدادهای جمع آوری کمک های مالی: سازمان های غیردولتی اغلب رویدادهایی مانند جشن ها و مهمان‌های مختلف را برای جمع آوری بودجه سازماندهی می کنند. این رویدادها نه تنها باعث حمایت مالی می شوند، بلکه آگاهی در مورد مأموریت سازمان غیردولتی و جذب کمک کنندگان جدید را نیز افزایش می دهند.
- بنگاه های اجتماعی: برخی از سازمانهای غیردولتی در شرکت های اجتماعی به عنوان وسیله ای برای ایجاد درآمد مشارکت می کنند. این می‌تواند شامل فروش محصولات یا خدمات باشد که سود آن به سازمان برای تامین مالی فعالیت‌هایش بازگردانده می‌شود.
- تامین مالی جمعی: با ظهور پلتفرم های آنلاین، سازمان های غیردولتی می توانند از سرمایه گذاری جمعی برای جمع آوری سرمایه برای پروژه ها یا کمپین های خاص استفاده کنند. افراد با کمک هزینه های اندکی به طرح های سازمان غیردولتی کمک مالی می کنند.
- سرمایه گذاری: برخی از NGOها صندوق های وقفی می سازند یا دارایی های خود را برای ایجاد درآمد سرمایه‌گذاری می کنند. بازده حاصل از این سرمایه گذاری ها می تواند برای حمایت از عملیات و فعالیت های جاری سازمان استفاده شود.
- مشارکت های بشردوستانه: سازمان های غیردولتی ممکن است با افراد یا خانواده های نیکوکار که حمایت مالی قابل توجهی ارائه می کنند، مشارکت داشته باشند. این مشارکت ها اغلب مبتنی بر تعهد مشترک به یک هدف خاص است.
برای سازمان های غیردولتی رایج است که منابع مالی خود را برای کاهش وابستگی به هر کانالی متنوع کنند. علاوه بر این، توانایی یک سازمان غیردولتی برای تأمین بودجه اغلب به اعتبار، شفافیت و اثربخشی برنامه های آن بستگی دارد.
تاسیس و ثبت سازمان مردم نهاد
برای شروع فعالیت یک سازمان مردم نهاد در ایران باید از برخی نهادهای خاص و در طی مراحل لازم، مجوزهای مربوطه اتخاذ شود. صدور مجوز فعالیت برای چنین سازمان‌هایی از سوی چندین نهاد مثل وزارت کشور یا بهزیستی صورت می‌گیرد و ابطال مجوز فعالیت این سازمانها نیازمند رسیدگی‌های قضائی است.
برای دریافت مجوز شروع فعالیت، اعضای بنیان‌گذار سازمان مردم نهاد باید خود را به یکی از دو مرجع اصلی، یعنی وزارت کشور یا سازمان بهزیستی، معرفی کنند و در این مرحله نسبت به امنایی بودن یا مجمعی بودن انجمن و سازمان تصمیم‌گیری داشته باشند. برای دریافت مجوز نیز باید پیش‌نویس اساسنامه و جامعه هدف ارائه شده و شیوه تامین منابع مالی نیز به‌صورت شفاف تعیین شود. پس از ارائه مدارک و اسناد، تحقیقات لازم توسط وزارت کشور، سازمان بهزیستی و… صورت خواهد گرفت.
نتیجه‌گیری: ضرورت و اهمیت سازمانهای مردم‌نهاد در پیشبرد جامعه
سازمانهای غیردولتی با پرداختن به چالش‌های مختلف و ایجاد تغییرات مثبت، نقشی محوری در تقویت و اعتلای جوامع ایفا می‌کنند. سازمانهای غیردولتی از طریق تلاش‌های اختصاصی خود، خدمات مهمی را در زمینه‌هایی مانند مراقبت‌های بهداشتی، آموزشی، و رفاه اجتماعی ارائه می‌کنند، به‌ویژه در جوامع محروم که حمایت دولت ممکن است محدود باشد. آنها فعالانه از عدالت اجتماعی، حقوق بشر، و حفاظت از محیط زیست، افزایش آگاهی و تأثیرگذاری بر تغییرات سیاست حمایت می کنند.
در مواقع اضطراری، سازمانهای غیردولتی کمک‌های بشردوستانه و کمک‌های به موقع ارائه می‌کنند و تعهد خود را به کاهش رنج و ارتقای تاب‌آوری نشان می‌دهند. سازمانهای غیردولتی همچنین در توسعه جامعه مشارکت می‌کنند و جامعه محلی را از طریق طرح‌های ظرفیت‌سازی و پروژه‌های زیربنایی توانمند می‌سازند. با حمایت از نوآوری، تحقیق و حمایت از تغییر سیاست، سازمان های غیردولتی به شکل گیری جامعه ای عادلانه تر، فراگیرتر و پایدار کمک می کنند. نقش‌های چندوجهی آنها شامل رسیدگی به نیازهای فوری، تقویت توسعه بلندمدت، و حمایت از بهبودهای سیستمی است که آنها را به شرکای ضروری در تلاش جمعی برای ایجاد جوامع قوی‌تر و انعطاف‌پذیرتر تبدیل می‌کند.
بر اساس استاندارد افرا، موسسه نیکوکاری یا سازمان مردم‌نهاد خود را به‌صورت رایگان مورد سنجش قرار دهید و یک گزارش مدیریتی دریافت کنید.