مدل‌های حاکمیت سازمانی در سازمان‌های غیرانتفاعی

نویسنده: نیک پرایس
مترجم: سید محمد توسلیان

بحث حاکمیت سازمانی در سازمان‌های غیرانتفاعی مفهوم جالب‌توجهی است. مدل حاکمیت سازمانی فعلی در سازمان‌های غیرانتفاعی، معمولا یک هیئت‌ مدیره  داوطلب است که با مدیران موظف یا غیرموظف در سازمان همکاری می­‌کنند؛ این مدل به اندازه‌ای جا افتاده و پذیرفته‌شده است که اکثر افراد توجه زیادی به طراحی مدل برای حاکمیت سازمانی نمی‌کنند. این تفکر در برخی از حلقه‌های حاکمیت سازمانی وجود دارد که مدل متشکل از هیئت‌‌ مدیره‌­ی داوطلب که  مسئولیت نظارت را بر عهده دارد و مدیرعاملی که فعالیت‌های روزانه را پیش می‌برد، از اساس اشتباه است. چنین مدلی از اصل نظارت و توازن (check and balance) برخوردار نیست. در اصل، هیئت‌مدیره خود را مدیریت و ارزیابی می­کند.. این مدل راه را برای اینکه هیئت مدیره یا مدیرعامل از قدرت فراوانی برخوردار شوند، باز می‌کند و می‌تواند امکان فساد را هم فراهم کند.

پاسخ به این پرسش که چرا چنین مدلی در سازمان‌­های غیرانتفاعی بسیار پرکاربرد است ساده است: انتخاب مدل جایگزین کار دشواری است.

مدل حاکمیت سازمانی که توسط سازمان‌ها انتخاب می‌شود تا حد زیادی به نیاز سازمان و اعضای آن بستگی دارد. از آنجایی‌که نیازهای سازمان‌ها و اعضایشان با یکدیگر تفاوت دارد، تقریباً غیرممکن است که یک مدل حاکمیت سازمانی جامع برای همه سازمان‌های غیرانتفاعی مناسب باشد. به همین دلیل است که بسیاری از سازمان‌ها در نهایت یک روش ترکیبی را انتخاب می‌کنند.

حاکمیت سازمانی چیست؟

تعریف مل گیل از «انجمن مدیریت و مشاوره  هم‌افزایی» از حاکمیت سازمانی این است: «فرآیندها، ساختارها و سنت‌های سازمانی که شیوه‌ی به کارگرفتن قدرت را تعیین می‌کنند و مشخص می‌­کنند ذی‌ربطان چگونه ابراز نظر می‌­کنند، تصمیم‌ها چگونه گرفته می‌شود و تصمیم‌سازان چگونه وادار به پاسخ‌گویی می‌شوند.»

لغت‌نامه‌ی کسب‌وکار، حاکمیت سازمانی را چنین تعریف می کند:« استقرار سیاست‌ها و پایش مستمرِ پیاده‌سازی مناسب آن‌ها، توسط اعضای حاکمیت سازمانی یک سازمان.» حاکمیت سازمانی همچنین شامل مکانیسم‌های لازم برای متوازن کردن قدرت اعضاء ( به همراه پاسخ‌گویی ) وظیفه اساسی آن‌ها در کسب موفقیت و بقا سازمان است.

مدل‌های حاکمیت سازمانی در سازمان­‌های غیر انتفاعی معمولا به مرور زمان توسعه می‌یابند. در ادامه برخی از   معمول‌ترین مدل‌های حاکمیت سازمانی که سازمان­‌های غیر انتفاعی از آن‌ها استفاده می‌کنند را به طور خلاصه شرح داده‌ایم.  

حاکمیت سازمانی: مدل هیئت‌‌امنای مشورتی

مدل هیئت‌امنای مشورتی مدلی است که در آن مدیرکل یا مدیر عامل بنیان‌گذاران اصلی سازمان است. هیئت‌امنا تشکیل می­‌شود تا  الزامات قانونی برای ثبت اولیه سازمان به عنوان یک سازمان غیرانتفاعی و معاف از مالیات فراهم شود. مدیر عامل و مدیران ارشد بهترین اشخاص برای مدیریت عملیات سازمان هستند، اما آن‌ها بیش‌تر به مشاوره و راهنماییِ افراد دیگری مانند افرادی که در امور مالی، حقوقی یا حوزه تخصصی فعالیت سازمان تخصص دارند، احتیاج دارند. هیئت‌امنای مشورتی ممکن است به عنوان هیئت‌مدیره سازمان هم عمل کند، این در حالی ست که سازمان‌های غیرانتفاعی می‌توانند در کنار هیئت‌امنای مشورتی از هیئت مدیره جداگانه هم برخوردار باشند. هیئت‌‌مدیره مسئولیت نظارت و برنامه‌ریزی را می‌پذیرد و هیئت‌امنای مشورتی در صورت نیاز به راهنمایی می‌پردازد. گاهی اوقات اعضای هیئت‌امنای مشورتی افرادی خوش‌نام هستند، که اعتبار و منافع سازمان غیرانتفاعی را تقویت می‌کنند.

حاکمیت سازمانی: مدل حامی

مدل حامی برای سازمان‌های غیرانتفاعی طراحی شده است که تمرکز زیادی بر برنامه­‌های جمع‌آوری کمک‌های مالی دارند. فعالیت اصلی هیئت‌مدیره طراحی، تسهیل و مشارکت در فعالیت‌های جمع‌آوری کمک‌های مالی است، بنابراین هیئت‌مدیره اصولاً از میان افراد ثروتمند و با نفوذ در جامعه انتخاب می‌شوند که از منابع مالی خود به سازمان اهدا می‌­کنند و همچنین از طریق شبکه ارتباطی شخصی یا گستره کسب‌و‌کار خود به جذب منابع مالی برای سازمان کمک می‌کنند. آن‌ها  جلسات زیادی با هدف مدیریت در سازمان ندارند. در این نوع سازمان‌­ها داوطلبانی که در سازمان کار می‌کنند، توسط شخصی مدیریت نمی‌شوند.

حاکمیت سازمانی: مدل همکاری

سازمان‌های غیرانتفاعی که از مدل همکاری استفاده می‌کنند؛ مدیراجرایی یا مدیرعامل استخدام نمی‌کنند.  این مدل به دلیل اینکه هیئت‌مدیره همه‌ی تصمیم‌ها را بر اساس اجماع می‌گیرد؛ دموکراتیک‌ترین مدل‌ حاکمیت سازمانی به شمار می‌آید. در این مدل سلسله مراتب وجود ندارد و موازنه‌ی قدرت در میان تمام اعضا هیئت‌‌مدیره  مساوی است. به گروهی از افراد فکر کنید که با سهم مساوی و قدرت مساوی برای رسیدن به یک هدف مشترک کار می‌کنند. سازمان‌هایی که این مدل را به کار می‌گیرند، به دلیل الزام قانون،  هیئت‌مدیره را ثبت می‌­کنند. از آنجایی‌که همه اعضا هیئت‌مدیره از قدرت مساوی رهبری برخوردارند همه اعضا در قبال فعالیت‌های خود مسئولیت مساوی دارند.

حاکمیت سازمانی: مدل تیم مدیریتی

مدل تیم مدیریتی مدلی محبوب برای بعضی از سازمان‌های غیرانتفاعی است. در این مدل برای هر فعالیت هیئت‌مدیره یک کمیته وجود دارد. سازمان‌های غیرانتفاعی دارای مدل تیم مدیریتی ممکن است دارای کمیته‌های چون منابع انسانی، جمع‌آوری کمک‌های مالی، امور مالی، برنامه‌ریزی، برنامه‌ها و فعالیت‌ها و  غیره  باشند. در این مدل مانند مدل همکاری، هیئت‌مدیره به واسطه الزام قانونی برقرار است.

حاکمیت سازمانی: مدل حاکمیت خط مشی

احتمالاً مدل حاکمیت خط مشی محبوب‌ترین مدل حاکمیتی در سازمان‌های غیرانتفاعی است. این مدل شبیه به همان مدل متداول هیئت‌مدیره داوطلب و مدیرعامل موظف است. با این تفاوت که سازمان کمی رسمی‌تر بوده و کمیته‌های ثابت و نشست‌های منظم دارد. این مدل به مدیرکل آزادی عمل فراوانی برای تصمیم‌سازی و اداره سازمان می‌دهد. هیئت‌مدیره عملکرد مدیرعامل  را ارزیابی می‌کند و براساس آن به او پاداش‌ می دهد.

حاکمیت سازمانی: مدل جامعه‌محور (مدل مجمع عمومی)

اتحادیه مدیریت سازمان‌های غیرانتفاعی مدل حاکمیت جامعه‌محور را ابداع کرده است. این مدل بر این منطق استوار است که موفقیت سازمان غیرانتفاعی بر جامعه هدف تأثیرات می­‌گذارد  و لازم است گروه هدف نیز مسئولیت این تاثیرات را بر عهده بگیرند. درنتیجه با این منطق، مسئولیت حاکمیت را به اعضا هیئت‌موسس و ذ‌ی‌ربطان گسترش می‌دهد. بنابراین مدیریت این سازمان اشتراکی و به کمک ذی‌نفعان است. این مدل انعطاف زیادی دارد و به سازمان اجازه می‌دهد با توجه به اندازه، نیازها، مأموریت و مراحل توسعه خود شیوه‌ی مدیریتش را انتخاب کند.

حاکمیت سازمانی: مدل حاکمیتی ترکیبی

تجربه نشان می‌دهد که هیچ‌کدام از مدل های حاکمیتی برای همه سازمان‌ها یا حتی بسیاری از آن‌ها مناسب نیست. هنگامی که مدل‌های با هیئت‌امنای داوطلب و مدل‌های حاکمیت خط مشی به خوبی کار نمی‌کنند، بهترین مدل جایگزین مدل حاکمیتی مرکب است. هیئت‌امنا می‌تواند هر کدام از مدل‌های بالا را برای به وجود آوردن یک شکل ترکیبی و منحصربه‌فرد حاکمیتی به کار گیرد، مدلی که نیازهای خاص سازمان را به دقت و با جزئیات مدنظر داشته باشد.

منبع